Biała Woda – kluczowy punkt na Szlaku Kultury Wołoskiej w Karpatach

W dniach 18 i 19 października w Białej Wodzie, w pobliżu Jaworek, na terenach tak
określonej kiedyś przez etnografa Romana Reinfussa Rusi Szlachtowskiej odbyło się
uroczyste odsłonięcie dwóch tablic poświęconych historii i kulturze nieistniejącej dziś wsi
założonej na prawie wołoskim – Białej Wody.

Był to zarazem kulminacyjny punkt projektu „Szlakiem kultury wołoskiej przez Białą Wodę”, którego głównym realizatorem jest grupa nieformalna Karpackiej Inicjatywy Lokalnej funkcjonująca pod nazwą: „Poszukiwacze źródeł historii i kultury Karpat: Justyna Cząstka – Kłapyta, Anna Mikołajczyk-Szarek i Agnieszka – Chachuła. Patronat nad projektem pełni Fundacja Zapomniany Świat z Jaworek, której prezeską jest rodowita i jedna z ostatnich nielicznych mieszkanek Białej Wody. Partnerami projektu zostali: PTTK Szczawnica, Nadleśnictwo Krościenko, Centralny Ośrodek Turystyki Górskiej PTTK w Krakowie.

Projekt miał na celu przywrócenie pamięci o historii i kulturze byłych mieszkańców Białej Wody, którzy zostali wysiedleni w latach 1945-1950. Jedna z tablic znalazła się u wylotu Rezerwatu Biała Woda. Druga udostępniona jest tymczasowo na wystawie w Muzeum Pienińskim im. J. Szalaya w Szlachtowej, do czasu, gdy zostaną zebrane fundusze na stworzenie architektoniki do tablicy (plan na 2025 rok). Realizatorem treści i grafiki tablic jest dr hab. Piotr Kłapyta z Instytutu Geografii i Gospodarki Przestrzennej UJ., autor badań i artykułów dotyczących ewolucji osadnictwa wołoskiego w Karpatach. Projekt ten, którego koncepcję stworzyła badaczka kultury muzycznej Rusinów karpackich i Wołochów dr Justyna Cząstka-Kłapyta, wykładowca na Uniwersytecie Jagiellońskim podkreśliła w swojej przemowie powitalnej – miał na celu dowartościować w ostatnich
latach coraz częściej już przypominane dziedzictwo rusińsko-wołoskie na pograniczu Pienin
oraz przyczynić się do zwiększenia świadomości lokalnej ludności o unikalnych na skalę
Karpat wartościach krajobrazowo-przestrzennych, także kulturowych pozostawionych przez
pierwszych i późniejszych mieszkańców tych terenów. Uroczystość odsłonięcia tablic odbyła
się w zamkniętym gronie łącznie 33 osób. Uroczystego odsłonięcia dokonali gospodarze terenu
Jan Czaja nadleśniczy Nadleśnictwa Krościenko oraz ostatnia rodowita mieszkanka Białej Wody
Barbara Janczaruk.

Wśród zaproszonych gości byli m.in.: Krzysztof Staszewski ze Stowarzyszenia „Pro Carpatia”, Barbara Węglarz dyrektorka Muzeum Pienińskiego im. J. Szalaya w Szlachtowej, Anna Szołtysik – sołtyska Jaworek, Kazimierz Liszka z Regionalnej Dyrekcji Ochrony Środowiska, Piotr Krzywda – krajoznawca, przewodnik górski i autor przewodników karpackich, Jan Stopka – prezes Fundacji „Górom” i zasłużony dla działań na szlaku kultury wołoskiej. Uroczystość uświetnili także goście z sąsiednich, pokrewnych kiedyś Białej Wodzie wiosek Rusińskich na Słowacji: Martin Karaś – prezydent Rusinów na Słowacji i dyrektor Regionalnego Stowarzyszenia Kultury Stara Lubowla Lubovna któremu towarzyszyli: p. Ewa Kolarowa – prezeska Odboru Kultury Stara Lubowla Lubovna oraz zespół „Majdan” czterech rusińskich śpiewaków z Litmanowej pod wodzą Michała
Wisłockiego. I to właśnie dzięki nim w Białej Wodzie po przeszło 70 latach pierwszy raz
zabrzmiały rusińskie spywanky i modlitwy.

Po zakończeniu oficjalnej części wydarzenia goście wyruszyli na historyczno kulturowy spacer przez dolinę Białej Wody, którą poprowadził ze swoja gawędą Piotr Kłapyta – autor treści i grafiki plansz. Kulturę Białej Wody przywołały żywe obrazy towarzyszące odsłonie drugiej tablicy, która w przyszłości znajdzie się w środku doliny na stałe.

Była to scenka przędzenia na kądzieli oraz śpiewy rusińskie z tego regionu w prezentacji etnomuzykolog Izabelii de Lehenstein Werndl, które prezentowały się w strojach z Osturni – najdalej na Zachód w Europie wysuniętej wsi rusińsko-wołoskiej. Nie zabrakło przemówienia dyrektorki Muzeum Pienińskiego im. J. Szalaya w Szlachtowej – Barabary Weglarz, która opowiedziała zgromadzonym o strojach dawnych mieszkańców. Symbolicznie tą różnorodność etniczną w jedności kulturowej całego łuku Karpat symbolizowały stroje organizatorów: osturniańskich i białowodzkich Rusinów tzw. Cotaków oraz z regionu Maramuresz, gdzie pierwszy raz żywioł wschodniosłowiański zasymilował się z romańskim.

Na zakończenie uroczystości Koło Gospodyń Wiejskich w Jaworkach wraz z Anną Kitą i Bogdanem Siodła z pensjonatu Jasielnik zorganizowało poczęstunek dla gości. Całość wydarzenia filmował w formie wolontariatu Krzysztof Krzyżanowski – pionier filmów etnicznych w Polsce poświęconych mniejszością etnicznym, w tym karpatorusinom.

Dzień wcześniej, w ramach promocji zbliżającego się wydarzenia zostało przeprowadzone przy wsparciu PTTK Szczawnica szkolenie dla przewodników beskidzkich i tatrzańskich, które poprowadził przewodnik beskidzki dr hab. Piotr Kłapyta. Przewodnicy mieli okazję poznać genezę osadnictwa wołosko- ruskiego, odkryć miejsca po dawnych zabudowaniach z użyciem aplikacji mobilnej oraz opowieści o prywatnych historiach z życia dawnych mieszkańców. Przewodnik akcentował wiele nazw zachowanych w miejscowej toponomastyce i w nazwiskach byłych mieszkańców, które pochodzą z języka rumuńskiego i rusińskiego.

Dzięki projektowi uzyskaliśmy kolejny ważny, a nawet kluczowy punkt na Szlaku kultury wołoskiej, gdyż Biała Woda z okolicznymi wsiami, Czarną Wodą, Jaworkami i Szlachtową stanowiły najdalej na Zachód w Polsce wysuniętą enklawę zamieszkałą przez pierwotnie prawosławnych pasterzy wołoskich.

Jest to projekt edukacyjno – turystyczny finansowany ze środków Rządowego Programu
Fundusz Inicjatyw Obywatelskich NOWEFIO na lata 2021 – 2030 za pośrednictwem
STOWARZYSZENIA „PRO CARPATHIA”. Głównym celem projektu było stworzenie 2 tablic
historyczno- kulturowych poświęconych pamięci tej byłej wsi i całego tego mikroregionu
Pienin oraz przeprowadzenie dwóch wycieczek edukacyjnych po Białej Wodzie.